Vlaamse volksnamen van planten – deel 3

Beginnen donkerwolken op te doemen,

stook dan vlug uw donderbloemen!

Harry Van Driessen en Hilde Meersschaert (tekeningen)

e twee vorige afleveringen waren gewijd aan de soortenrijke Ranonkelfamilie.  Deze keer bespreken we in het kort een aantal planten die behoren tot bij ons minder omvangrijke families¹.

De pijpbloem, een sierlijke klimmer in de tuin, was reeds in de Middeleeuwen gekend voor haar zweerremmende eigenschappen.  In Vlaanderen is dan ook enkel zweerkruid  goed ingeburgerd.  Net over de grens in Nederland spreekt men vooral over Duitse pijp en moffepijp.  Heel uitzonderlijk is de pijpbloem gekend als Saraceenskruid, nog niet zo gek, want deze plant groeit juist op haar best in het land van de Saracenen of Muzelmannen! 

Vijvers of traagstromende waterlopen kunnen overvloedig toegedekt zijn door waterlelies en gele plompen.  Soms legde men op de grote drijvende bladeren van deze kaasbloemen wel eens boter en kaas om de voedingswaren fris te houden.  De in het water staande stammen lijken op pompbuizen; dit inspireerde tot pompbloemen of pompelbloemen.  Maar natuurlijk zijn deze in de wateren of «dokken» groeiende planten vooral gekend als dokkeblaren of dokkebloemen. En tenslotte: gelijken de dikke ronde bloemknoppen op hun stevige stelen niet perfect op trommelstokken?

In vele tuinen werd ooit wel eens zuurbes en mahonie aangeplant.  Van de vuurrode zuurbessen van de sausboom of azijnboom werd vroeger vaak een zure saus gemaakt.  De bladeren van de mahonie lijken sterk op die van hulst: bloemhulst. 

Tot de Papaverfamilie behoren zowel de klaproos als de stinkende gouwe.

Het bezweren van onweder heeft de mens altijd bezig gehouden.  Zo was het lange tijd een Vlaams gebruik om bloempakketten met veel klaprozen of donderbloemen in de kerk in te zegenen en nadien bij onweersdrijging te verbranden.  Begin deze eeuw was het volgende versje goed ingeburgerd: «Beginnen donderwolken op te doemen, stook dan vlug uw donderbloemen».

Ook bloed spreekt steeds tot de verbeelding.  Dus zag men de bloedrode klaprozen wel eens als bloedzuigersbloemen of bloedzuipersbloemen.  Natuurlijk kent iedereen de klaprozen als in het koren groeiende koorn-rozen, koïrblommen, roei-korebloemen en kollebloemen.  O ja, soms legden kinderen rode bloemblaadjes in één handpalm.  Met de andere hand gaven ze hierop dan een «klap».  De rode bloemblaadjes waren uiteraard … die van de klaproos!

Van de stinkende gouwe weten we zo wat allemaal dat de onaangename geur van het gele melksap leidde tot stinkende-ga, stinkende vergouw en stinkende govert.  Dit wertekruid, wrattekruid of wettenkruid is uiteraard ook blijvend bekend omwille van zijn wratverdelgende eigenschap.  Vroeger werd stinkende gouwe of ogenklaar ook gebruikt tegen «oogvlek» en andere oogziekten.

Overzicht

Vermelde families en soorten:

-Aristolochiaceae (Pijpbloemenfamilie): Pijpbloem (Aristolochia clematitis)

-Nymphaeaceae (Waterleliefamilie): Witte waterlelie (Nymphaea alba) en Gele plomp (Nuphar lutea)

-Berberidaceae (Zuurbesfamilie): Zuurbes (Berberis) en Mahonie (Mahonia)

-Papaveraceae (Papaverfamilie): Klaproos (Papaver rhoeas) en stinkende gouwe (Chelidonium majus)

Vlaamse volksnamen:

(De namen die ondermeer in het Waasland en directe omgeving voorkomen zijn onderlijnd)

-Pijpbloem: zweerkruid, Saraceenskruid

-Waterlelie: witte waterroos, witte boterstandekens

-Gele plomp: peene-blad, plompebotte, gele waterlelie, Geluw-waterlelie, boterkarn, gele boterstandekens, kankerbloem

-Waterlelie en Gele plomp: dokkebladen, dokkeblaren, dokkebloem, peerdevoet, plompen, pompbloem, pompelbloem, kaasbloem, kallemoei, trommelstokken

-Zuurbes: azijnboom, barberis, kruisdoorn, sausboom, barbarinekers

-Mahonie: bloemhulst

-Klaproos: donderbloem, (h)eul(bloem), kobabloem, koornroos, koïrblomme, kol(bloem), kollebloem, kolleblom, roei-korebloem, rode kolbloem, koolblom, stink-roos, weulverbloem, wulve-roos, gokelbloem, bloedzuigersbloem, bloedzuipersbloem

-Stinkende gouwe: stinkende-ga, stinkende vergouw, stinkende-govert, seliadone, siljadone, wertekruid, vrattekruid, wortekruid, wettenkruid, ogenklaar.

Nog gekend in steekproef Groot-Stekene:

-Waterlelie en Gele plomp: dokkeblaren, plompen.

-Klaproos: kollebloem, koolbloem.

-Stinkende gouwe: stinkende vergouw, wrattekruid.

Belangrijkste andere volksnamen in Nederland:

-Pijpbloem: Duitse pijp, moffepijp, holwortel.

-Waterlelie en Gele plomp: botertonnetjes, duiker, kikkerbloem, pannekoeken, snoekeblad.

-Klaproos: flaproos, mannekop, wilde tulp.

-Stinkende gouwe: schelwortel.

Belangrijkste Middelnederlandse namen:

-Pijpbloem: holeworte, Saracijnskruid.

-Waterlelie en Gele plomp: aplompe, meerbolle.

-Klaproos: wilde heul, collebloem.

-Stinkende gouwe: swaluwencruyt, scelwortele.