HONDERD JAAR GELEDEN

De verbouwingen aan de Heilig-Kruiskerk

Luc Tirez

De voorbereidingen

In de verslagen van de kerkraad van de Heilig Kruiskerk op het einde van de negentiende eeuw komen herstellingswerken aan de kerk pas ter sprake vanaf 1 juli 1894.  In de begroting voor het jaar daarna werd een uitgavepost voorzien voor herstellingswerken aan de daken van de kerk en de sacristie[i] waarvoor door de overheid in december 1894 de toestemming werd verleend om ze in regie uit te voeren omdat de omvang ervan moeilijk vooraf kon bepaald worden[ii].  Nog voor de werken aangevat werden stelde men vast dat een globale aanpak van herstellingswerken aan de kerk zich opdrong en op 6 januari 1895[iii] brachten Frans Annaert[iv] en Eugeen Verbeeck, respectievelijk voorzitter en lid van de kerkraad, verslag uit van de staat van de kerkgebouwen:

Het blijkt:

1° dat onder ander het dak der benedenkerk al den Noord-West geheel is doorgezonken door het wegschuiven en breken der gordingen en niet alleen van schalieberd en schaliën, maar zelfs gedeeltelijk van groot timmerwerk moet vernieuwd worden.

2° dat de vensters van de kerk in zulken ellendigen staat zijn dat zij bijna alle door nieuwe moeten vervangen worden.

3° dat de muren zelve der kerk aan den buitenkant bijzonderlijk in de onderste en bovenste gedeelten groote herstellingen vragen; dat de drummers en de gevels zouden geheel van nieuwe dekstenen moeten voorzien worden ...

Het verslag besluit:

Aangezien de belangrijkheid der vereischte herstellingen, aangezien sedert lange jaren geklaagd wordt dat de kerk te klein is voor eene bevolking van bij de 8.000 zielen, besluit de raad dat het noodzakelijk en ook voordelig is plans en bestekken te doen maken tot vergrooting en algemeene herstelling der kerk.  De heer Julius Goethals[v], bouwmeester te Aalst, zal gelast worden met het opmaken van bovengemelde plans en bestekken.

Op de kerkraad van 24 maart 1895 legde voorzitter Annaert de plannen voor die Goethals had opgemaakt met een bestek ten belope van 94.594,55 frank.
 Ze werden met eenparigheid van stemmen goedgekeurd en men maakte de rekening op om de financiële haalbaarheid van het project te toetsen:

Aangezien de inkomsten van de kerk door het verpachten der stoelen[vi] met omtrent 900 franken zijn vermeerderd; aangezien de vergrooting van de kerk het plaatsen zal toelaten van 300 kerkstoelen[vii] meer, die ten minste 2 keeren alle Zondagen zullen gebruikt worden, aan 2 centiemen per stoel, zal voor de Zondagen eene nieuwe vermeerdering geven van boven de 600 franken.

De raad besluit dat de kerk zal kunnen tusschen komen in het dekken der onkosten van een kapitaal van 25.000 franken door het verkoopen van renten op het Belgisch Grootboek ingeschreven, en dat voor het overige de noodige hulpgelden zullen gevraagd worden aan de gemeente, de provincie en den staat.

De Koninklijke Commissie van Monumenten keurde de plannen van Goethals, mits enkele kleine wijzigingen, op 25 januari 1896 goed.

De financiering van het project

In een brief van 28 oktober 1896 vroeg de provinciegouverneur aan de kerkfabriek meer klaarheid over de financiële haalbaarheid van het project en de kerkraad maakte nu een meer gedetailleerde balans op:

Gezien het bestek der werken beloopt tot     94.594,55 fr

gezien de bijlage van de gemeente is van:                                       20.000 fr

die der provincie van 1/5 of hoogstens:                                           18.918,91

en de vermoedelijke toelage van het staatsbestuur van:     18.918,91

                                                           te samen uitmakende:                        57.837,82

gezien er dus nog de som ontbreekt van 36.756,73;

Herzien de beraadslaging der kerkfabriek van 24 maart 1895 de tusschenkomst der kerk bepalende op fr 25.000; gezien de kerkfabriek bezit op de spaarkas fr 1.599; op het Grootboek der Openbare Schuld fr 35.300; en dat het overschot der rekening van 1896 omtrent fr 1.600 zal bedragen; gezien de Eerw. Heer Pastor van verschillige personen ontvangen heeft voor de vergrooting van de kerk de som van fr 3.300, die hij bereid is te storten in de kas der kerkfabriek

De raad besluit: De kerkfabriek zal hare bijdrage brengen van 25.000 op 33.456,73. Die bijdrage zal gedekt worden met:

den verkoop van 30.000 Belg. Renten aan 101:                   30.300

de gelden op de spaarkas geplaatst:                                     1.599

liggende gelden genomen uit de kas:                                    1.577,73

Samen met de reeds vermelde giften van 3.300 fr gaf dit een batig saldo. 

Op de vraag of een deel van deze middelen niet belast waren met geestelijke of andere lasten gaf de raad uitvoerig antwoord:

De lasten van deze stichtingen bedroegen ‘608,46 fr voor diensten die nog moeten gedaan worden en 140,78 fr voor nog uit te voeren brooddelingen’.  Deze stichtingen vloeiden voort uit enerzijds stichtingen op gekende vaste goederen met een jaarlijkse opbrengst van 525 frank en waarvan 61,84 frank moest besteed worden aan diensten en 52,70 frank aan brooddelingen, en anderzijds uit stichtingen waarover het verslag vermeldt:

... voor de meeste der stichtingen is het ons onmogelijk aan te duiden waarop ze belast zijn. Vele zijn zeer oud en alleenlijk bekend door aantekeningen getrokken uit eenen ouden register die verdwenen is[viii].  Vele zijn gesteund op oude renten die waarschijnlijk afgelost zijn.

Uit de schatting van de onbelaste eigendommen van de kerkfabriek en de voorhanden waardepapieren bleek dat een jaarlijks inkomen gegarandeerd was van 824 frank om de resterende 634,70 frank te dekken.

Dan restte nog de vraag hoe de kerkfabriek de regelmatige tussentijdse betalingen aan de aannemer zou verrichten want de toelagen van gemeente, provincie en staat werden, over enkele jaren gespreid, uitbetaald.  Volgens bestek had de aannemer recht op betaling telkens na het uitvoeren van één vijfde van de werken en kon één tiende van de totale som achtergehouden worden tot de volledige goedkeuring van de werken. De kerkraad werkte volgend financieringsplan uit voor 1897:

uitgaven:                                                                     51.081,06 fr

beschikbare fondsen:    kerk:                            33.456,73

                                               giften:               3.300

                                               gemeente:                    10.000

                                               provincie:                     4.000

                                               staat:                4.000

                                               alles samen:      54.756,73

Voor de uitgaven van 1898 ten belope van 34.000 frank, waarvoor men kon rekenen op een toelage van 10.000 frank vanwege gemeente, provincie en staat, werd een lening voorgesteld van 21.000 frank[ix] verdeeld over 42 schuldbrieven[x] van 500 frank met een rentevoet van 3,25% en af te lossen in tien jaar.  Achttien schuldbrieven zouden afgelost worden in 1900, twaalf in
 1901 en de jaren daaropvolgend telkens twee tot in 1907. De Bestendige Deputatie keurde dit voorstel goed op 23 oktober 1897 en de lening werd officiëel uitgeschreven op 1 februari 1898[xi].  Om de intresten te dekken die op deze lening moesten betaald worden werd beslist ‘s zondags gedurende de bouwperiode in de kerk rond te gaan met een bijzondere schaal.

De aanbesteding

Uiteindelijk werden plannen en bestek door de provinciale overheid goedgekeurd op 21 november 1896[xii] en reeds op 26 december werden de aanbestedingsbrieven van de kandidaten aannemers geopend met volgend resultaat:

Jan Frans Van Broeck, Melsele Waas                                 107.739 fr

Louis Joos & Louis De Grave, Sint-Niklaas                        104.899 fr

gebroeders Myncke, Gent                                                     102.469 fr

Edmond Leyns, Gent                                                99.145 fr

P. Thierens-Delcorde, Sint-Niklaas                        97.000 fr

Jan-Baptiste Snaps, Sint-Niklaas                             96.887 fr

H. Joos-De Beule, Hamme                                                  94.737,50 fr

Leonard Scheldeman, Roeselare                                          89.898 fr

Camiel Cortebeek, Stekene                                      89.756 fr

 

Annaert schrijft hierover in het verslag van het bureau van de kerkmeesters:

De heer Cortebeek Camiel is de laagste aanbieder. De heer Scheldeman Leonard van Rousselare onmiddellijk na hem komende doet bestatigen dat zijn minimum van dagloon merkelijk hoger is dan dat van zijnen mededinger en vraagt de voorkeur op hem.  Het bureel besluit dat de borgtocht (n.v.d.r. 2.000 frank) van beide deze heeren zal ingehouden worden ... en dat de beslissing van de opgerezene moeilijkheid aan de Bestendige Deputatie zal overgelaten worden.

Op de vergadering van de kerkraad van 5 januari 1897 besloot men ‘dat de heer Cortebeek Camiel, de laagst biedende zijnde als ondernemer is aanveerd mits goedkeuring der Bestendige Deputatie ...’

In de kerkraad van 7 maart werd een brief besproken van de gouverneur aan de kerkfabriek[xiii] waarin deze enkele mededelingen deed[xiv]:

1° dat zijne Majesteit de Koning bij besluit van 15^en Februari 1897 de toelating geeft om onze kerk te vergrooten en te herstellen.

2° dat de heer Minister van Eerediensten eene toelage schenkt van fr 17.951, zo gelijk aan die der Provincie, te gelden op de dienstjaren 1897, 98 en 99.

3° dat het proces-verbaal der zitting van onzen kerkraad dato 5 januari ll. is goedgekeurd en dat Cortebeek Camiel bepaald tot aannemer der werken is verklaard ..
Uiteindelijk bleek de financiering nog mee te vallen: de aanbesteding van Cortebeek lag ongeveer vijf procent onder de schatting van Goethals[xv] en de kerkfabriek moest enkel 33.853,60 frank opbrengen.  Er werd beslist deze te putten uit de verkoop van renten[xvi] (28.420 frank), uit de spaarkas (1.600 frank), uit de kas (533,60 frank) en door de giften aan pastoor Paquay (3.300 frank).

Het Koninklijk Besluit van 11 mei 1897 dat machtiging verleende om de nodige graafwerken te verrichten op het oude kerkhof werd zelfs niet afgewacht om de werken te beginnen.  Op 26 april 1897[xvii] werd, na een plechtige mis, met het werk begonnen.  Camiel Cortebeek had bij het indienen van zijn bestek een borg van ‘Alphons De Smedt-Lamotte, cigarenfabricant te Stekene, dorpstraat n^o- die zich met hem solidairlijk verbindt als bijzonderen aannemer[xviii]’, maar sloot in elk geval ook een akkoord met zijn rivaal Scheldeman om voor hem in onderaanneming te werken.  Scheldeman gaf op 16 april 1897 aan Annaert, als voorzitter van de kerkfabriek, een waarborg van 2.000 frank en kreeg die terug op 21 april 1901[xix]. 

Goethals had een uitvoerig bestek gemaakt waarvan we de voornaamste posten hierna samen vatten[xx]:

Afbraakwerken                                                                                              2.448,40

Graafwerken                                                                                                     174,04

Metselwerk in funderingen                                                                  1.722,34

Opgaand metselwerk                                                                          13.O13,22

Vouten in kerk en sacristie                                                                  4.020,85

Werken in blauwe hardsteen                                                               15.481,50

Werken in witte steen                                                                         11.149,52

werken in Doornikse steen (kolommen)                                              3.586,57

Vloeren in marmer van Basècles en herleggen oude vloeren     4.907,52

Bezetwerken                                                                                                  2.785,37

Dakwerken in schaliën en vorsten in witte steen                                   6.192,45

Timmerwerken in inlands eikenhout                                                     5.110,00

Schrijnwerk voor portalen, deuren en ramen (Hongaarse eik)  4.897,38

Afkappen bezetwerk en voegen oude buitenmuren                              3.881,25

Ijzerwerk                                                                                                       2.894,97

Zinkwerk                                                                                                          646,04

Engels glas                                                                                                     5.468,60

Gaanpad rond de kerk in klinkaard                                                        558,00
Deze lijst is niet volledig omdat een groot aantal kleinere uitgavenposten moeilijk ergens ondergebracht kunnen worden.  Goethals zelf rekende een ereloon van 5%.  Merkwaardig op het eerste gezicht is dat de totale kostprijs van de veranderingswerken duidelijk onder de prijs ligt die, ongeveer dertig jaar eerder, door Serrure was opgemaakt.  Men moet dat toch relativeren: als men in het jaar 1914 als basis 100[xxi] neemt voor de koopkracht van onze munt, was deze, tussen 1861 en 1870, 104 en slechts 82 tussen 1890 en 1900.  In 1997 zou de waarde gestegen zijn tot 16.602 wat dus omgerekend een som van twintig miljoen oplevert.

 

De uitvoering van de werken

De werken moesten binnen een termijn van 12 maanden afgewerkt zijn, maar liepen in elk geval vertraging op.  Pas op 31 mei 1898 verklaarde architect
Goethals dat vier vijfden van de globale som mocht betaald worden nadat een evenredig deel van de werken was uitgevoerd.  In de zitting van 2 april 1899 verklaarde de kerkraad, op advies van Goethals, de herstellingswerken aan de kerk beëindigd.  De vertraging was gedeeltelijk te wijten aan bijkomende werken[xxii].  Deze waren, onder andere, herstellingen aan de toren, een nieuwe spits op de torentrap aan de sacristie, het dichtleggen met schaliën van het licht in het dak van het koor, het openbreken en herstellen van de bovenvensters in het kerkschip en het afbreken van drie altaren en twee biechtstoelen en het metselen van één vout in het koor.  De grootste som van meerwerken (2.328,85 frank) ging naar het herstellen van de arduinen kolommen[xxiii].  De meerwerken voor een totaal van 12.721,87 frank werden afgesloten op 28 mei 1901.

Maar laat ons teruggaan naar het begin van de werken.  Goethals beschreef de afbraakwerken en zijn opsomming stelt ons in staat de kerk van toen enigermate te reconstrueren.

1° Afbraak van de voorgevel, sacristij, magazijn, dakken, zijdebeuken, deel muur zijdebeuk rechts, openen der arcaden van de twee zijdepoortalen, openen der koorvensters, uitnemen der bogen en kolommen in den koor, uitnemen der vouten in de middenbeuk, zijdebeuken en deel koor, uitnemen van alle de glazen ramen met ijzeren barren begrepen, opbreken en stapelen en sorteren van vloeren ...

2° uitbreken en bergen op eene aan te wijzen plaats door het bestuur, van het orgel met alle toebehoorten ...

3° uitbreken en bergen ... van het poortaal, hoogzaal, kassen en doopvontkapel, staande tegen den af te breken voorgevel alsook de meubelen van de sacristij.

Tijdens de werken moest de kerk ter beschikking blijven van de eredienst en daarom werden de afbraakwerken in verschillende stadia doorgevoerd terwijl de kerk door middel van verplaatsbare houten schotten in verschillende delen werd gescheiden.  Zo lezen wij in het bestek:

Te maken, binnen de kerk, samengesteld uit dubbele regels van 0,15 X 0,06, waartussen staande geschaafde en geklikt berd van 0,018 dikte zal geplaatst zijn, de voegen met latten dicht gemaakt, deuren zullen er in gebracht worden volgens aanwijzing.

1 arcade middenbeuk (voorgevel)

2 idem zijbeuken (voorgevel)
4 idem zijbeuken (Deze moeten na gebruik van de linker naar de rechterzijde verplaatst worden, en de drij eerste aan de kooren).

Afsluiting van 2,50 meter hoogte van de kruisbeuk rechts moetende dienen als voorloopige sacristij.

Zo kon, door het verplaatsen van de panelen, achtereenvolgens vier verschillende ruimten van de kerk afzonderlijk gebruikt worden: een eerste met koor, kruisbeuken, middenbeuk en linker zijbeuk, een tweede, gelijk aan de eerste, maar met de rechter zijbeuk in plaats van de linker, een derde met koor en kruisbeuk en een vierde met alleen middenbeuk en de twee zijbeuken.

 

Uitzicht van de kerk vóór 1897

Wij kunnen een reconstructie maken van de kerk, van voor de veranderingswerken van 1897-98, aan de hand van plannen en bestekken van de architecten Serrure en Goethals, enkele fotografische opnamen uit die tijd, beschrijvingen van het interieur en exterieur in het boek van Annaert, een beschrijving in de toenmalige verzekeringspolis[xxiv] van de kerk,  huidige persoonlijke waarneming in de kerk en reeds eerder verschenen bijdragen in ons tijdschrift[xxv].

De benedenkerk

In de voorgaande bijdrage over de geplande veranderingswerken van architect Serrure in 1869 zijn een plattegrond, een zicht op de oude voorgevel, een zijaanzicht vanaf de markt en vanaf het klooster en dwarsdoorsneden opgenomen zodat men zich een goed beeld kan vormen van de buitenkant.  De buitenmuren waren beplaasterd, maar door beschildering werd de indruk gewekt van baksteen[xxvi].  De muren en de ramen van de linkerzijbeuk stammen waarschijnlijk nog van de dertiende-eeuwse kerk.  Het dak, dat toen minder schuin lag en de bovenvensters van de middenbeuk vrijliet, werd in 1652 aangepast met een grotere helling zodat het met het dak van het schip een geheel vormde[xxvii].
De rechterzijbeuk, langs de kant van de markt, werd in 1686 totaal afgebroken en opnieuw opgetrokken en kreeg een hoog zadeldak waarbij ook langs die kant de bovenvensters van het schip verdwenen[xxviii].  In 1774 vervaardigde Latteur (de man die in datzelfde jaar ook onze schandpaal maakte[xxix]) de grote lijkdeur[xxx] langs de kant van de markt.

Wat het interieur betreft ligt het wat moeilijker, al kennen we de assymetrie in de opbouw van de zijbeuken van de plannen van Serrure.  We hebben, afgezien van een plattegrond, geen enkel idee hoe het tochtportaal, hoogzaal en orgel er uit zagen en evenmin van de doopkapel rechts tegen de voorgevel.  De doopvont zelf was waarschijnlijk de huidige[xxxi], die naderhand in de nieuwe doopkapel geplaatst werd.  In de verzekeringspolis staat een summiere beschrijving van de achterzijde van de kerk: ‘... Hoogzael met de vier steene colonnen dezelve ondersteunende, daeronder begrepen de plancher dezer Hoogzael en de boisering nevens die Hoogzael, met geheel de boisering op geheel de breedte der kerk, de portique of ingangsdeur en der vont capelle, alles in hout’.  Persoonlijk ben ik dat van mening dat de kast, die tegen de voorgevel langs de linkerkant stond en bij het afbreken van de oude voorgevel afgebroken werd, zich nu in de sacristie bevindt in de ruimte bestemd voor de misdienaars.  Ik steun mij daarvoor op de afmetingen, op het oudere uitzicht en de stijl van de kast en het feit dat het om een aanbouwkast gaat. 

De acht zuilen van het schip waren wit beplaasterd[xxxii] met kapitelen zonder koolbladmotief en er was geen houten lambrizering aan de buitenmuren.  De vensters bovenaan de middenbeuk waren, zoals hierboven reeds vermeld, dichtgemetseld en niet zichtbaar en er bestonden reeds stenen vouten[xxxiii].  Er stonden geen biechtstoelen in de zijbeuken en de huidige preekstoel, gemaakt in 1847, stond toen op dezelfde plaats als nu.

De kruisbeuken

In de kruisbeuken is, afgezien van de ramen en de altaren, die in het begin van deze eeuw werden vervangen, weinig veranderd.  Over het uitzicht van het vroegere altaar van Sint-Sebastiaan hebben wij het verder in deze bijdrage, over het uitzicht van het altaar van de Zoete-Naam-Jezus, dat toen stond op de plaats van het huidige Sint-Jozefsaltaar, weten wij enkel dat het voorzien was van een schilderij[xxxiv] met daarop de distelbloem en de spreuk: ‘Scherp om Grijpen’, de leuze van het rederijkersgezelschap ‘De Distelbloem’.  Vermelding van werken aan de vouten van de kruisbeuk en onder de toren vinden wij bij Goethals nergens terug zodat wij moeten besluiten
 dat deze, afgezien van het feit dat ze toen misschien beschilderd of bezet waren, niet veranderd zijn tegenover vandaag.  De ramen van de zijbeuken waren ontdaan van hun witstenen monelen en timpanen die in 1766 door ijzeren kruisramen vervangen waren[xxxv], zij werden door Goethals in de oorspronkelijke staat hersteld.

Het koor

In het koor waren alle vensters vooraan, achter de altaren, dichtgemetseld[xxxvi] en was er, in 1835, in elk van de zijkoren een raam bijgeplaatst.  Deze ramen hadden nog hun gotische vorm, maar het witstenen kantwerk was
vervangen door vierkantig raamwerk in ijzer.  De vouten in de zijkoren zijn niet veranderd door Goethals, de vouten vooraan in het middenkoor wel.  Het uitzicht van de koren is zeer goed weergegeven op de foto’s die gemaakt werden kort vóór de veranderingswerken van Goethals.  In beide zijkoren stond langs de buitenmuur een biechtstoel (zichtbaar op de foto van het rechter zijkoor).  Zij waren geplaatst in 1840[xxxvii], en hadden volgens Annaert ‘de eenige verdienste van overeen te komen in stijl met den reeds bedorven hoogen koor’.  Hun lot laat zich raden: ze werden afgebroken en vervangen door twee biechtstoelen in de benedenkerk naar ontwerp van Goethals. 

In de verzekeringspolis van 1842 ontnemen wij uit de inboedelbeschrijving: ‘Den Hoogen autaer met de zes colonnen in steen, de corniche in hout, de tombe in witten marmer, de capiteelen in hout, het Tabernakel in hout met vergulde ornamenten en de twee beelden van de H.H. Petrus & Paulus in steen aen dien autaer zijnde en de trappen in marmer’.  Over de zijaltaren luidt het: ‘met de pilaren ende couronnementen in hout ... en de trappen in marmer’.  Uit dezelfde polis blijkt dat de kerkvouten allemaal in steen waren uitgevoerd en blijken er nog zes beelden in steen en hout aan de muren te staan.

De restanten van de communiebank die toen het koor van de eigenlijke kerk scheidde geven een goed beeld van wat ze eens is geweest.  Ze staat beschreven bij Annaert[xxxviii] die de aanwezigheid vermeldt van beelden van Petrus en Claudius die verdwenen zijn.  Het centrale koor was, ondanks de toegemetselde ramen achter het altaar, niet duister omdat een licht in de koepel boven het altaar ervoor zorgde dat het daglicht naar binnen kon dringen.  Op de foto hiervan op de vorige bladzijde kan men links van het altaar het beeld zien van Petrus of Paulus dat in de verzekeringspolis beschreven is.

Veranderingen in het meubilair

Op de kerkraad van 24 september 1897 werden plannen voorgelegd van enkele altaren en het koorgestoelte:

De heer voorzitter legt aan de raad de plans voor van een hoogen altaar, van eenen altaar van O.L.Vrouw, van eenen altaar van de H. Antonius van Padua en van gestoelten voor den hoogen koor.  Al deze plans zijn het werk van den heer Julius Goethals, bouwkundigen te Aalst.  De gestoelten en de bovendelen der altaren zijn in gesneden eikenhout, de tomben en de tafels der altaren in witten steen[xxxix]

De raad

gezien dat de 3 nu bestaande altaren en de tegenwoordige gestoelten zonder eenige kunstwaarde zijn en volstrekt niet overeenkomen met den stijl van de herstelde kerk;

gezien dat de plans van de vier nieuwe meubelstukken geheel en gansch in den trant zijn van de herstelde gebouwen;

gezien dat de onkosten beloopen tot fr 8.000 voor den hoogen altaar, fr 2.000 voor ieder der twee zijaltaren, en fr 2.OOO voor de gestoelten, dus tesamen fr 14.000.

gezien dat de Eerw. Heer Pastor Paquay al de kosten tot vervaardigen en plaatsen der genoemde meubelstukken op hem neemt[xl] en er dus geene lasten zullen uit voortspruiten, maar integendeel een merkelijk voordeel voor de kerkfabriek;
besluit: bovengemelde plans zijn goedgekeurd[xli].

Op dinsdag 25 oktober[xlii] 1898 kwam Monseigneur Stillemans het vormsel toedienen en werd een eerste mis opgedragen aan het nieuwe hoofdaltaar met een brooddeling aan de armen.  Op die dag werd speciaal Gillis Frans Rooms[xliii] herdacht die precies honderd jaar eerder op zesentwintigjarige leeftijd te Sint-Niklaas viel onder Franse kogels.  ‘s Anderendaags, toen ook de honderdste verjaardag werd herdacht van de inval van de Franse troepen in Stekene, toen ze op weg waren van Hulst naar Sint-Niklaas, werden de drie altaren door bisschop Stillemans plechtig ingewijd met een plechtige mis om negen uur.  Deze werd opgedragen door Aloysius De Smedt[xliv], pastoor in Kemzeke en oudste nog in leven zijnde priester, geboren in Stekene.  Hij werd geassisteerd door negen andere geestelijken in een mis die twee uur duurde.  Er werd een driestemmige mis gezongen van Oscar[xlv] Van Durme onder de leiding van Jul. Martens[xlvi] met zijn broer Leo aan het orgel.  ‘s Namiddags bracht de fanfare een serenade voor de bisschop.

Ondertussen was in de kerkraad van 3 juli 1898 reeds de goedkeuring verleend voor het oprichten van het Sint-Sebastiaansaltaar.

De heer voorzitter legt aan de raad het plan voor van eenen nieuwen St-Sebastiaansautaar[xlvii], geteekend door den heer Julius Goethals, bouwkundigen te Aalst.  Het bovendeel van den autaar is in gesneden eikenhout, de tombe en de tafel in witten steen[xlviii].

De raad,

gezien dat de tegenwoordige St-Sebastiaansautaar de minste kunstweerde niet bezit, niet overeenkomt met de stijl der kerk en bovendien bouwvallig is;

gezien dat het plan van den nieuwen autaar geheel in den trant van de herstelde kerk is;

gezien dat de onkosten beloopen zullen op fr 3.200;

gezien de Jufvrouwen Henrica en Julia Vydt en hare familie al de kosten van vervaardigen en plaatsen van den autaar op hen nemen en dat er geene lasten zullen uit voort spruiten, maar in tegendeel eene merkelijk voordeel voor de kerkfabriek;

besluit: bovengemeld plan is goedgekeurd[xlix]

Het altaar werd voltooid in januari 1900 en de eerste mis werd er opgedragen op de eerstvolgende teerdag van de Sint-Sebastiaansgilde[l].  Het oude altaar werd afgebroken en verkocht[li].  Het houten beeldje van Sint Sebastiaan,
 dat volgens Annaert[lii] het altaar sierde, is misschien het beeldje waarover[liii] in het Liber Amicorum Herman Heyse geschreven werd.  Het werd waarschijnlijk met het altaar verkocht (of kwam in handen van de familie Vydt die het nieuwe altaar had geschonken?) en zou zich nu in het Provinciaal Museum voor Kunstambachten van Antwerpen (Sterckxhof in Deurne) bevinden.

Op 1 juli 1900 werd in de kerkraad beslist het plan van het Sint-Jozefsaltaar, getekend door Goethals, goed te keuren[liv]. Waarbij pastoor Paquay ‘al de kosten van vervaardigen en plaatsen ... die zullen beloopen tot fr 3.800’ op zich neemt.  De Koninklijke Commissie van Monumenten maakte enkele opmerkingen[lv] waarmee blijkbaar ook rekening gehouden werd, maar
aangezien we tot vandaag geen ontwerptekeningen van de altaren in handen gehad hebben kunnen wij geen definitief oordeel vellen.

Er werd toen ook besloten het oude orgel te verkopen:

Gezien bij de herstelling van de kerk het oud orgel is weggebroken; gezien het zoo versleten en gebrekkig is, dat het onmogelijk terug kan geplaatst worden zonder buitengewoon groote onkosten; gezien, volgens advies van deskundigen, het oud spel die onkosten niet verdient, die nog jaarlijks zouden vergrooten door gedurige herstellingen; gezien de orgelkas van geene kunstweerde is en met den stijl der kerk niet overeenkomt,

De raad besluit de toelating te vragen om het oude orgel of ten minste de orgelkas te verkoopen.

In hetzelfde jaar werd ook beslist ‘op aanhoudend verzoek der overheid eenen donderscherm te plaatsen op de kerk’ en in 1903 werd beslist twee biechtstoelen bij te plaatsen in de zijbeuken.  Architect Goethals maakte het ontwerp en waarschijnlijk werden ze vervaardigd door Van Caelenbergh.

 

Luc TIREZ
BRONNEN

Frans-Jozef ANNAERT, Stekene en zijn Kerk. Gent, Drukkerij A. Siffert, 1898, hierna Annaert genoemd.

Archief van Stekene in het Bischoppelijk Archief van Gent, hierna Bisdom Gent genoemd.

GAZET VAN STEKENE (Boerkensblad), uitgegeven door drukker P. De Windt.

Modern archief van de Heilig-Kruisparochie in de pastorij van Stekene, hierna kerkarchief genoemd.

Register der Beraedslagingen van den Bureau en Raed der Kerkfabriek van Stekene, 1851-1900, in het Modern kerkarchief, pastorij Stekene, hierna kerkraad genoemd.

LUC SCHOKKAERT, Biografisch Repertorium van de priesters van het bisdom Gent 1802-1997, KADOC, Leuven 1997, voor de onderstaande inlichtingen over de priesters.

BART DE KEYSER, De Ingenieuze Neogotiek, Davidsfonds/Leuven-Universitaire Pers/Leuven, 1997