Halloween 0 allerheiligen 0 Samhein 0 Heemkring d'EUZIE Stekene Kemzeke Klein-Sinaai Koewacht Hellestraat

p 31 oktober, de dag voor Allerheiligen, wordt Halloween, over ons uitgestort. Veel Vlamingen voelen aan dat ze beter de boot nog afhouden.

Op korte tijd werd deze nieuwigheid vanuit de Verenigde Staten ingevoerd, en in 2001 had zij reeds aanzienlijke proporties aangenomen. Her en der waren er fuiven en feesten, soms speciaal in het licht gezet door de media. Wie verkleed was als heks, spook of, waarom niet als pompoen, mocht gratis meevieren. Gespecialiseerde winkels met versiering voor feesten spelen hier verder op in en eenmaal de kassa gaat rinkelen, is ze moeilijk te stoppen.

Niemand van de fuifnummers weet echter waarover het eigenlijk gaat.

Oorsprong en betekenis

Dat het halloweengebeuren is overgewaaid vanuit de Verenigde Staten klopt niet helemaal. Het waren de Ieren en de Britten die dit feest in de V.S. hebben ingevoerd, en ook de naam is van hen afkomstig. Het feest is een eigen leven gaan leiden en werd opgenomen in de Amerikaanse volkscultuur.

“Halloween” is afgeleid van de Engelse woorden “holy” (= heilig) en “evening” (= avond). Het gaat dus om Allerheiligenavond, de avond voor Allerheiligendag.

Dat een feest gevierd wordt de avond voor de eigenlijke feestdag, is niet zo uitzonderlijk. Denken we maar aan kerstavond, oudejaarsavond, vastenavond, klaasavond of Sint-Jansavond. Het gebruik om al op de vooravond te beginnen met het feest, heeft te maken met de oude manier om te tijd te regelen. Vroeger had men geen uurwerken, en wist men dus niet exact wanneer de ene dag over ging in de andere. Daarom sprak men af, en dat was voor iedereen duidelijk, dat de dag eindigde bij zonsondergang. Na zonsondergang begon een nieuwe dag, en kon het feest van die dag reeds ingezet worden. In de middeleeuwen gebeurde dat tijdens de vigiliën (avondwake) in de kerk. Na het gebed begon de wake, de priesters verlieten de kerk die werd afgesloten en pas opnieuw open ging bij zonsopgang[i].

Allerheiligen

Allerheiligen is een merkwaardig feest van de heiligenkalender. De Grieken vierden het sinds de vierde eeuw op de eerste zondag na Pinksteren, In Syrië op de vrijdag na Pasen. Ter gelegenheid van de wijding van het Pantheon in 615 werd deze feestdag in Rome vastgelegd op13 mei. Deze kerk is nog steeds toegewijd aan de moeder van God en aan alle martelaren[ii]. In 835 verplaatste paus Gregorius IV dit feest naar 1 november, vermoedelijk om het te laten samenvallen met het Germaanse en Keltische dodenfeest, dat zowat in heel Europa verspreid was[iii].

Om tegemoet te komen aan het groeiende succes voerde paus Johannes XIX er in de twaalfde eeuw een feestdag aan toe. Allerzielen wordt nergens zo uitbundig gevierd als in Mexico. Tijdens de eucharistievieringen daar wordt op Allerheiligen het thema van de Apocalyps (het einde van de wereld) verwerkt, en op Allerzielen het thema van het requiem, zonder dat er een dode aanwezig is. Beide thema’s verwijzen naar de verandering van de seizoenen, de natuur, het begin van de winter.

Vroeger gebeurde het opdelen van de seizoenen niet volgens de stand van de aarde tegenover de zon, maar volgens de tekens in de natuur. Op 1 november, bij het vallen van de bladeren, begon de winter. Rond Kerstdag was het midwinter, en op lichtmis, bij het lengen van de dagen, begon de lente. De zomer begon op 1 mei, de herfst op Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaart.

We merken ook nog op dat Allerheiligen precies zes maanden na de eerste mei valt. 1 mei staat nog altijd bekend voor de meiboomplanting. Bovendien valt 1 mei na Walpurgisnacht, net zoals Halloween een heksennacht.

Ook voor Stekene is Allerheiligen belangrijk, want haar parochie (“Omnium Sanctorum”) bleef tot het begin van de zestiende eeuw aan dit feest toegewijd.

Samhein

Samhein is een oud Keltisch feest, dat eigenlijk betekent: “zomereinde”. Het viel op 1 november en het was de dag waarop de afgestorvenen van het afgelopen jaar hun overtocht maakten naar het rijk van de doden. Dat feest werd later bevestigd in de heiligenkalender.

Jack-o-lantern en Trick-or-treat

Het gebruik van lantaarns van uitgeholde pompoenen, ter vervanging van de oorspronkelijke bieten[iv], gaat terug op een Ierse legende, over een man die altijd eerlijk heeft geleefd, maar nors en onvriendelijk was in de omgang. Die man heette Jack, en het verhaal ging dat hij ooit de duivel zou beduveld hebben door hem op te sluiten in een boom. Hij zette een kruis op de boom, en de duivel was gevangen. Later beloofde hij de duivel weer vrij te laten, maar uiteindelijk deed hij dat niet. Toen Jack overleed, werd hem de toegang zowel tot de hemel als tot de hel geweigerd. Hij kreeg enkel een gloeiend stukje hout om zich te wapenen tegen de duisternis. Om dit stukje hout langer te laten branden, stopte hij het in een uitgeholde biet. Vandaar...

Trick-or-treat stamt dan weer af van de druïden die aan de deur om een aalmoes kwamen vragen. Als de mensen iets afstonden, werden ze beschermd tegen de boze geesten. In Amerika zijn de kinderen de opvolgers van de druïden. Ze gaan met Halloween van deur tot deur en krijgen fruit of snoep (“treats”). Als ze niets krijgen, halen ze kattekwaad (“tricks”) uit.

Er zijn allicht meerdere variaties, en men moet een aantal regels volgen. Zo mag men enkel tricks uithalen bij bekenden. Vandaag de dag geldt dergelijk gebruik ook nog in sommige streken van Duitsland, op Walpurgisnacht. Ook in Stekene was het, voor de eerste Wereldoorlog, de gewoonte om op Walpurgisnacht een en ander uit te steken. Zo gebeurde het wel vaker dat karren die nacht in de vaart werden geduwd. In d’EUZIE verschenen reeds enkele schelmenstreken hieromtrent[v].

Gebruiken

Zowel Allerheiligen als Halloween kennen heel wat gebruiken, die in elkaar lopen. Op de avond voor Allerheiligen bijv. bleef het vuur in de haard branden, en er werden stoelen en voedsel klaar gezet voor het nachtelijk bezoek van de doden. Een deel van dit gebruik werd verplaatst naar Sinterklaas- of Sint-Maartensavond.

In Vlaanderen gingen de kinderen langs de deuren om zielebroodjes te verkopen, soms zelfs in het wit gekleed en voorzien van lampionnen. Engelse kinderen deden hetzelfde en zongen daarbij “a soul cake, a soul cake, have mercy on all Christians for a soul cake”[vi]. In Sicilië brengen de doden een bezoek, en leggen ze geschenken in de dodenschoenen. In Noord-Italië brengt de heks Befana geschenken op Driekoningen.

Op Allerheiligen is het nog steeds de gewoonte om bloemen naar het kerkhof te brengen. Dit is echter een recent verschijnsel. Het kerkhofbezoek ging vroeger ook gepaard met het branden van kaarsen en in sommige streken, vooral in Zuid-Europa, met een maaltijd.

In de middeleeuwen werden dodenprocessies gehouden, maar ook stoeten rond het oude thema van de wilde jacht, aangevoerd door sinistere figuren uit oude legenden. Halloween gaat in de V.S. gepaard met een grote Halloweenstoet.

Na Allerheiligen werd er op het land niet meer gewerkt. De vruchten en de oogsten die niet binnen waren, bleven onaangeroerd. Ook de seizoensarbeiders kwamen thuis tegen Allerheiligen. 1 november was immers het begin van het winterseizoen en van de werkzaamheden binnenshuis (november is de slachtmaand), de datum waarop de kachel werd aangestoken en de winterkleren weer van de zolder werden gehaald.

In de loop der tijden werden om velerlei redenen bepaalde gebruiken verboden, soms om misbruiken tegen te gaan, soms om het feest bij te schaven. Soms moesten feesten verdwijnen omdat ze het gezag ondermijnden. Een feest zoals Allerheiligen kon men echter niet verbieden, tenzij men meteen ook het Christendom zo afschaffen.

In Engeland heeft men tijdens de reformatie het feest afgeschaft, om de binding met het katholieke Rome te verbreken. Het volk besliste er echter anders over, en men bleef het feest op de oude wijze verder vieren.

Besluit

Blijkbaar komt alles terug. Onze verre voorouders konden op Allerheiligen heel uitbundig feestvieren. Alleen is het feest nu van gedaante veranderd. Het zwaartepunt van Halloween ligt in het afschrikken van dwaalgeesten, die juist in de overgangsfase een poging ondernemen om de plaats van iemand anders in te nemen. Het slaat aan bij mensen die onbewust hun religieus gevoel willen aanvullen, maar ook bij meelopers die graag kabaal willen maken.

Het blijft ook een natuurfeest: mensen stappen in hun winterslaap die duurt tot lichtmis.