20ste jaargang nr 3

2001 September

 

Victor Leemans

 

Terugblik bij een geboortedag

 

 

Boudewijn Dhondt

 

 

onderd jaar geleden werd Victor Leemans te Stekene geboren. Het leek ons een gelegenheid om wat dieper in te gaan op deze veelzijdige en omstreden figuur.

Niettegenstaande hij een van de markantste en briljantste figuren is die Stekene ooit heeft voortgebracht is zijn naam bij de hedendaagse jeugd vrijwel onbekend.

Samen met zoveel gebeurtenissen die zich tijdens en na de oorlog hebben afgespeeld, is ook de figuur van Leemans in een taboesfeer beland waardoor allerlei feiten tot op vandaag onuitgesproken zijn gebleven en bepaalde misvattingen nooit zijn kunnen rechtgezet.

Omtrent de verdienste van Victor Leemans tijdens de oorlog schrijft Manu Ruys in de Standaard van 26 december 1984: “Helemaal aan de top van het civiele bestuur hebben twee mannen recht op biezondere erkentelijkheid: de secretarissen-generaal Emiel de Winter en Victor Leemans. De eerste leidde het ministerie van Landbouw en zorgde voor de voedselbevoorrading van de bevolking, de tweede stond aan het hoofd van het ministerie van Ekonomische zaken, en leverde een dagelijks gevecht om de Belgische industrie ten dienste van het land draaiende te houden.”

 

Het leven van Leemans is zo complex, zijn activiteiten veelvuldig en zijn contacten verscheiden, dat we ons hier noodgedwongen beperken tot een algemene schets van zijn levensloop.

De jeugdjaren

 

Victor Louis Leemans werd op 21 juli 1901 geboren, naast de windmolen van Belram op ‘t Bosdorp[i], uit zeer vrome en werkzame ouders. Hij zou enig kind blijven. Zijn vader, René[ii] was molenaar; zijn moeder, Clementina Seghers[iii] was de dochter van Denis Seghers-Van Steen, die sinds 1862 eigenaar was van de molen.

Door de opkomst van het mechanisch malen moest de molen in 1914 verkocht worden, en ging vader werken op de grote Kaai[iv]. Tot een paar jaar na de oorlog woonde de familie daar in een herberg. Later gingen ze naar het Dorp wonen[v]. Grootmoeder, een oom en tante woonden ook in de Dorpsstraat, als typische renteniers van die tijd.

 

Als kleine jongen liep Victor dagelijks naar de lagere school bij de broeders in Stekene, twee kilometer van huis. Het was nog de tijd van gaslantaarns, spoken en geesten, en in de winter vielen die tochten in het pikdonker nogal tegen.

 

In 1913 werd hij, danig tegen zijn zin, naar Sint-Niklaas gestuurd, naar de Broeders Hiëronymieten. Hij bleef daar tot eind 1914. Op aanraden van zijn oom Louis Seghers[vi] liet hij zich inschrijven aan de Bisschoppelijke Normaalschool waar hij de rest van de oorlogsjaren heeft doorgebracht.

In die tijd kwam hij weinig naar huis omdat het schoolreglement van de kostschool dat niet toeliet, en omdat de Duitsers het niet goed konden hebben dat leerlingen zich te veel tussen het gouvernementsgebied en het etappegebied bewogen. Gelukkig kwam vader Leemans elke week op zijn kloefen naar Sint-Niklaas met boterhammen en wat vlees, want op school kregen ze meer rapen dan wat anders te eten, en ze hadden honger.

Desalniettemin bewaarde Victor Leemans goede herinneringen aan de vlaamsgezinde Normaalschool. Hij kwam er in contact met het rodenbachiaanse idealisme en, vooral door de figuur van priesterleraar Jef Van der Linden, met de wereld van priester Poppe[vii] en de Eucharistische Kruistocht, die voor de jongeman een unieke religieuze beleving betekende.

De jonge onderwijzer

 

In 1919 werd Leemans tot onderwijzer gediplomeerd en na zijn legerdienst te Antwerpen benoemd aan de Broederschool te Stekene waar hij onderwijzer werd in het vierde leerjaar. In die jaren had hij reeds veel contact met Leuven en de Vlaamse jeugdbeweging, nadat Floris Prims hem tijdens zijn legerdienst in contact had gebracht met de Duitse katholieke jeugdbeweging.

Samen met advocaat Jos Van Haelst stichtte hij in 1920 de Katholieke Vlaamse Jonge Wacht (KVJW)[viii] te Stekene, naar eigen zeggen “een eigen jeugdbeweging die, doordrongen van de geest van Wardje Poppe, ook de arme mensen bezocht en het daardoor wel eens aan de stok kreeg met de Stekense bourgeoisie.” Doelgroep van de KVJW waren de (niet meer schoolplichtige) jongeren tussen 14 en 21 jaar die, in onderlinge samenwerking, de beginselen van hun geloof en hun Vlaams-zijn zouden uitdiepen en in praktijk omzetten, boven en buiten welke politiek ook.

Het idealisme en intellect van Leemans moeten een grote indruk gemaakt hebben op de Stekense jeugd, want al bij de oprichting telde de vereniging meer dan honderd leden.

 

In feite was de KVJW al een voorloper van de Stekense afdeling van het Davidsfonds die in 1928 door enkele onderwijzers, waaronder Leemans, werd opgericht. Het was onderwijzer Armand Waterschoot die in 1927 een aanvraag indiende om in Stekene met een Davidsfonds-afdeling te beginnen.

De katholieke bibliotheek ‘Het Davidsfonds’, die rond die tijd werd opgericht in een oud huis aan het Eindeken[ix], was vooral het werk van Leemans en zijn collega’s onderwijzers. Er was een goede samenwerking met de KVJW, wier activiteiten grotendeels van culturele aard waren, maar die ook aan vorming deed, waarbij goed gebruik werd gemaakt van de nieuwe bibliotheek die startte met zo’n 1200 boeken.

Op 28 januari 1928 werd het eerste bestuur van het Davidsfonds geïnstalleerd: Victor Leemans was de eerste voorzitter, Evarist van  Pottelberghe werd ondervoorzitter en Armand Waterschoot secretaris (‘schrijver’). Ook deze vereniging kende door de uitstraling van Leemans een succesvolle start: in 1930 waren er al 150 leden, en het aantal bleef stijgen.

 

Leemans vond zichzelf in die jaren nogal intellectualistisch ingesteld, en het lesgeven aan kleine kinderen was eigenlijk niet zo best aan hem besteed. Hij was eerder iemand die zich graag terugtrok in zijn boeken, in plaats van zich intens bezig te houden met de opvoeding van de kinderen, zoals bijvoorbeeld zijn collega Kamiel De Wilde.

 

Al in 1923 vertaalde Leemans “Von heiligen Zeichen” van Romano Guardini, Duits theoloog, cultuurfilosoof en priester. Hij ging studeren aan Duitse universiteiten, en door zijn medewerking aan allerlei publicaties, raakte hij bevriend met verscheidene intellectuelen, waaronder Frans Delbeke, Marnix Gijsen, Gerard Walschap en vooral Edmond Rubbens en Lodewijk Dosfel waarvan hij huisvriend werd.

 

In de traditie van Lodewijk Dosfel werd in 1927 het katholiek Vlaams nationalistische weekblad “Jong Dietschland”[x] opgericht onder impuls van priester Cyriel Verschaeve. Victor Leemans was van bij het begin tot 1930 hoofdredacteur. Andere medewerkers bij het tijdschift waren o.a. mevrouw Dosfel, de priesters Odiel Spruytte en Leo Dumoulin, Wies Moens, Ernest Van der Hallen, Ernest Claes, Frans Van Cauwelaert, pater Van Opdenbosch, Frans Daels.

 

 

 

 

Het tijdschrift was de spreekbuis van de jonge katholieke flaminganten, die poogden het Vlaams-nationalisme met het (hoofdzakelijk) rooms-katholieke solidarisme (geïnspireerd door Rerum Novarum) te verbinden. Het tijdschrift trachtte boven de partijpolitiek en met de grootste breeddenkendheid op zoek te gaan naar een nieuwe staatkunde die geen bedreiging meer zou vormen voor Vlaanderen.

Een jaar voor het blad verdween (in 1934) heeft Leemans ontslag genomen uit de redactie toen het tijdschrift te veel de anti-Belgische politieke toer opging, en openlijk de machtsovername door Adolf Hitler toejuichte, wiens fascistische stijl hem tegen de borst stootte. Hij bleef echter aan het tijdschrift meewerken onder de schuilnaam Victor Van Waas.

 

 

 

                                                                    

Victor Leemans heeft talrijke studiereizen ondernomen naar Duits-land. In 1930 kreeg hij verlof om colleges en seminaries te gaan volgen aan de universiteit van Berlijn, en later aan het Forschungsinstitut für Soziologie in Münster. Hij beleefde er van nabij de dramatische crisisjaren met grote werkloosheid, de strijd tussen communisme en Nationaal-Socialisme, en de poging van het katholicisme om de kerk in het midden te houden. In Berlijn waren er toen bijna elke avond vechtpartijen met de communisten. Om in zijn levensonderhoud te voorzien schreef Leemans hierover verslagen voor het Nederlandse De Tijd. In Münster ontstond een artikelenreeks die hij schreef voor De Standaard over het Nationaal-Socialisme. Zijn interesse ging zowel uit naar de Duitse katholieken als naar het Nationaal-Socialisme zelf, dat naar zijn aanvoelen uit de klassenstrijd was gegroeid, maar waarvan hij de filosofie nogal “mager” vond. Het succes van het Nationaal-Socialisme weet hij eerder aan het gebrek aan zelfzekerheid en doortastendheid bij de katholieken.

In een reeks voordrachten door het Vlaamse Front Antwerpen waarschuwde Leemans tegen de uitwassen die het Duitse Nationaal-Socialisme te zien gaven: “massasuggestie, demagogie, blinde gehoorzaamheid, brutaal optreden, vechtpartijen, ophitsing, hysterie, gebrek aan diepgang, ... Hitler.”

 

In Leuven richtte hij in de vroege jaren ’30 een Politieke Academie op waar hij sociologie doceerde, een en ander publiceerde, en lezingen hield in de studentenmiddens.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Postkaart gericht aan Jos Vermeulen, Prinsstraat 16 Gent

Verzameling John Buyse

Leemans ambieerde zelf ook een academische titel, maar om toegelaten te worden tot een Belgische universiteit volstond zijn onderwijzersdiploma niet. Daarom liet hij zich in Parijs inschrijven aan de universiteit; en al had hij, omwille van zijn flamingantisme, wat moeilijkheden met zijn onderwijsinspecteur, hij kreeg van hem toch de toestemming om er geregeld drie maanden te gaan studeren aan de “Ecole de Hautes Etudes Sociales”, waar hij in 1931 met grote onderscheiding doctoreerde in de sociale wetenschappen.

 

Hij huwde op 7 mei 1932 in de Sint-Rochuskerk van Blankenberge, met Reimonda De Rijcker[xi], zuster van dokter Geert De Rijcker[xii]. Ze zouden vijf kinderen krijgen[xiii].

Kort na zijn huwelijk werd Leemans aangetast door tuberculose. Wekelijkse reizen naar Leuven om daar tot ‘s avonds laat te spreken, terwijl hij ‘s anderendaags toch weer voor de klas moest staan hadden hem wellicht uitgeput. De ziekte betekende ook het einde van zijn onderwijzersloopbaan.

 

Politiek engagement

 

Na een eindeloze reeks behandelingen en een zware operatie in Brugge[xiv], waarbij hem een long werd afgenomen, stuurden de dokters hem in 1933, doodziek, naar een sanatorium te Badenweiler in het Zwarte Woud. Hij werd er geconfronteerd met de begindiscussies over tegenstellingen tussen joden en nazi’s.

Na een behandeling van negen maanden mocht hij terug naar huis, voor een herstelperiode die nog jaren zou duren.

 

De dertiger jaren zijn voor Leemans een tijd van aanhoudende ziekte, geen onderwijs meer[xv], wel nog voordrachten en veelvuldige contacten, lectuur en studie, vooral van filosofische en sociaal-geëngageerde werken. Hijheeft toen ook veel gepubliceerd, vertalingen gemaakt en een groot aantal boeken geschreven, vooral over economie, filosofie, sociologie en politiek. Hij maakte bijvoorbeeld een tijd deel uit van de redactie van Volk, een Belgisch-Nederlands “maandblad voor Dietsche kunst en cultuur” (1935-1941), samen met onder andere Filip De Pillecyn, Ernest Van der Hallen en Anton Van de Velde. Het tijdschrift werd begin 1941 door de Duitse overheid verboden omwille van zijn katholiek engagement.

 

Zijn uiteindelijke genezing dankte Leemans aan de goede zorgen van zijn vrouw, en aan haar moeder[xvi] die altijd in zijn genezing was blijven geloven, en die hen een huis met grote tuin kocht, tegenover zijn ouderlijke woning in de Dorpsstraat te Stekene[xvii].

 

Op 7 oktober 1933 stichtte Staf de Clercq het Vlaamsch Nationaal Verbond. Het VNV was een politieke beweging, met als doel het Vlaams-nationalisme te organiseren. Het VNV stoelde in Vlaanderen op een ruime katholieke conservatieve basis van intellectuelen, middenstanders en studenten die de Nieuwe Orde wensten als alternatief voor de verzwakte parlementaire democratie in België.

De partij kende bij de verkiezingen in 1936 en 1939 een groeiend succes met een programma voor federalisme. Onder druk van dit succes werden in 1936 akkoorden gesloten, eerst met Rex en dan met de Katholieke Vlaamsche Volkspartij (KVV), die de omvorming van België in een federale staat mogelijk moesten maken, echter met handhaving van een vrij gekozen parlement, wat een dictatoriale staatsordening moest uitsluiten.

Al wilde Leemans zich niet politiek binden en al kwam hijzelf niet op bij de verkiezingen, toch stak hij in zijn toespraken zijn sympathie voor het VNV en voor “de nieuwe orde” niet onder stoelen of banken.

Hij aanvaardde in 1936 wel de leiding van de Arbeidsorde, een beweging waarin de sociale organisaties van het VNV en die van Rex-Vlaanderen zich verenigden rond een gemeenschappelijk doel: duidelijkheid scheppen omtrent de plaats van de arbeid en de rol van de arbeider binnen de maatschappij. Leemans wou de totale bedrijvigheid van het volk vorm geven in een letterlijke Orde van den Arbeid, gesteund op waarachtige kameraadschap. In feite betekende de Arbeidsorde voor Leemans ook een zeker engagement in het VNV. Met Rex was de samenwerking van korte duur, ook al omdat deze constructie weinig ruimte liet voor toenadering tussen VNV en de Katholieke Vlaamse Volkspartij (KVV), en Leemans bleef nog altijd dromen van een apolitieke concentratie van sociale organisaties van KVV en VNV. Hij heeft trouwens ook nog pogingen ondernomen om de Arbeidsorde met het ACV te laten samensmelten. Hij kreeg echter de wind tegen van de VNV-leiding.

 

En dan kwamen de oorlogsjaren. Bepaalde groepen, zoals het VNV en Rex, kozen voor openlijke collaboratie met de Duitse bezetter. Na de bevrijding werden de leden van deze organisaties trouwens gerechtelijk vervolgd.

Op 6 augustus 1941 was Leemans een van de Vlaams-nationalistische personaliteiten die aanwezig waren in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel bij de afscheidsplechtigheid van het eerste contingent van het Vlaams Legioen, 405 vrijwilligers die vertrokken naar het oostfront.

 

Na de dood van Staf de Clercq nam de historicus Hendrik Jozef Elias het leiderschap van het VNV over. Op 23 oktober 1942 was Leemans aanwezig bij de opening van het politiek testament van ‘den Leider’ Staf De Clercq, en bij de benoeming van zijn opvolger Hendrik Elias.

 

De oorlogsjaren

 

Na de capitulatie van het Belgisch leger moest, naar de woorden van de koning, het leven verder gaan. Om zeker te zijn dat België zichzelf zou blijven besturen onder de Duitse bezetting werd het bestuur van het land waargenomen door de secretarissen-generaal, nadat alle ministers naar het buitenland waren gevlucht, evenals de meeste ambtenaren en personeel die meestal dan nog alles hadden meegenomen dat niet te heet of te zwaar was.

Omwille van zijn brede economische onderlegdheid en zijn grondige kennis van het Duits, en gelet op zijn krediet bij de Duitsers, werd Victor Leemans door Raymond Delhaye, op dat moment secretaris-generaal van Volksgezondheid en Voedselvoorziening, aangezocht om te praten met de Duitse bezetter over prijzen en lonen. Hij heeft dit aanvaard. Na een eerste vruchtbaar gesprek werd hij door commissaris-generaal voor Wederopbouw, Charles Verwilghen, benoemd tot directeur van de dienst Prijzen en Lonen, en tenslotte is hij op 14 augustus 1940 (met de zegen van Duitsland[xviii]) door het College van Secretarissen-Generaal benoemd tot secretaris-generaal van Economische Zaken, in opvolging van G. Raven, die ontslag had genomen[xix].

Vanaf 4 oktober 1940 kreeg hij ook de verantwoordelijkheid voor Buitenlandse Handel, waarbij inkomsten van uitvoer perfect de kosten van invoer moesten dekken. Daartoe zat Leemans vanaf 25 november 1940 als beheerder naast de grote Belgische bankiers[xx], in een daarvoor nieuw opgerichte Emissiebank.

 

De Belgische verantwoordelijken opteerden voor een arbeidspolitiek, d.w.z. het behoud van de industriële productie en de uitvoer ervan. Ze achtten dit noodzakelijk om de ontmanteling van de eigen industrie te voorkomen en de onmisbare invoer van voedingswaren te verzekeren, evenals de tewerkstelling van arbeiders in eigen land.

Die politiek was er een van het minste kwaad, een politiek van geven en nemen, waarbij de secretarissen-generaal trachtten de schade te beperken, en zoveel mogelijk uit de wacht te slepen op het vlak van voedselvoorziening, verplichte tewerkstelling, enz. Zij hebben er ook voor gezorgd dat het bestuur uit de handen bleef van Rexisten en VNV-ers, die ongetwijfeld België in de handen van de Duitsers zouden gespeeld hebben.

Die arbeidspolitiek kreeg van bij het begin de volle goedkeuring van Leemans. Al in oktober 1940 drong hij er in een nota aan zijn collega’s secretarissen-generaal op aan om niet met de bezetter samen te werken en diens plannen te dienen, dan wel de eigen wil zo goed mogelijk door te drukken om zo veel mogelijk kansen te bieden aan het voortbestaan en de vrijheid van het land[xxi].

In zijn nieuwe functies zat Leemans voortdurend tussen twee vuren: enerzijds de Duitse eisen om meer leveringen en meer werkkrachten, en anderzijds de belangen van de eigen mensen.

Om alles zo ordelijk en rechtvaardig mogelijk te laten verlopen, vocht hij tegen alle pogingen van industriële en particuliere belangengroepen die rechtstreeks met de Duitsers trachtten te onderhandelen. In ‘s lands belang wilde hij kost wat kost de macht in handen houden van het Belgisch bestuur. Leemans stond erop dat er alleen onderhandeld werd van staat tot staat. Hijzelf probeerde dat in geweten zo correct mogelijk te doen vanuit “een bezorgdheid voor het gewone Belgische volk”, zonder onderscheid van taalgebied, stand of politieke overtuiging. Hij bleef ook buiten alle collaborerende groeperingen en bewegingen staan die tijdens de oorlog overal (ook in Stekene) opdoken.

 

Op 31 mei 1940 werd generaal von Falkenhausen bevelhebber voor België en Noord-Frankrijk. Economische onderhandelingen hier ten lande gebeurden met Reeder, burgerlijk hoofd van de Militärverwaltung (het Duitse militair bestuur in België), en diens rechterhand, de antinazi dr. Franz Thedieck[xxii]. Als Leemans hier zijn slag niet thuis haalde, trok hij naar Berlijn, de hoofdstad van het Reich. Tot vier maal toe is hij daar bij de Duitse overheid de Belgische belangen gaan bepleiten, hetzij om te voorkomen dat de zware Belgische industrie naar Duitsland zou getransporteerd worden, hetzij om de altijd grotere opeisingen van arbeiders en goederen tegen te houden. Het waren gedurfde en harde onderhandelingen. Zijn laatste reis, samen met Miel De Winter dateert van 16 tot 18 augustus 1943. Ze onderhandelen er met Fritz Sauckel[xxiii], verantwoordelijke voor de Arbeitseinsatz (inzet van arbeiders). Leemans protesteert er ondermeer tegen de deportaties, en tegen de methodes van opsluiting en gevangenneming die de Duitsers toepasten in onder andere Breendonk.

Voortdurend werd zijn tussenkomst en hulp ingeroepen bij de talrijke opeisingen van arbeiders en arbeidsters door de Duitsers, zowel door de gewone man als door allerlei hogere instanties.

Hij heeft altijd de dialoog met de Duitsers trachten open te houden, en talloos zijn de krijgsgevangenen, geïnterneerden, politieke gevangenen, gijzelaars en weerstanders die dank zij zijn tussenkomsten uit gevangenschap zijn ontslagen[xxiv]. Zo is hij er bijvoorbeeld in geslaagd om bij H. von Craushaar, vice-voorzitter van het militair bestuur, de definitieve vrijlating te verkrijgen van alle Waaslanders uit Watten bij Saint-Omer (Frankrijk). Op 24 september 1943 ontvangt hij van hen een dankbrief, ondertekend met 66 namen[xxv].

 

Uiteraard lag het leed van zijn geboortedorp hem bijzonder aan het hart. In het oorlogsarchief van Leemans vinden we verzoeken van verscheidene Stekenaren om zijn tussenkomst ten voordele van verwanten die om allerlei redenen vastzaten, zoals smokkel of wegens het bezit van een vals paspoort. Leemans trok zich bijvoorbeeld al in 1942 het lot aan van Gaspard Calle, en hield vader Georges Calle op de hoogte van de reacties die hij ontving van de Oberfeldkommandantur 570 te Gent[xxvi].

 

Dan kwam er die verschrikkelijke nacht van 27 op 28 juli 1944 wanneer te Stekene een groot aantal burgers door de Gestapo wordt opgepakt[xxvii].

Leemans reageert onmiddellijk. Hij verdedigt de mannen, en veroordeelt de actie, die hij gevaarlijk noemt, omdat ze onrust zal zaaien in de gemeente die tot dan toe vrij was gebleven van elke sabotagedaad. Hij schrijft allerlei instanties aan, en vraagt de onmiddellijke vrijlating van alle betrokkenen, wat hun gezindheid ook mocht wezen. De betrokken gezinnen worden op de hoogte gehouden van een verhoopte gunstige ontwikkeling[xxviii].

 

Zijn vele tussenkomsten om mensen vrij te krijgen bleven spijtig genoeg maar al te dikwijls zonder succes. Maar zelfs dan stuurden de betrokkenen hem dankbetuigingen voor zijn volgehouden pogingen.

 

De grootste verdienste van Leemans is wellicht dat hij tijdens de oorlogsjaren steeds met grote kracht de nationale belangen is blijven verdedigen en de Belgische economie heeft kunnen in stand houden, zodat de industrie na de oorlog opnieuw is kunnen starten zonder al te veel problemen.

Afschrift van de eerste brief die Leemans schrijft om de aangehoudenen van 28 juli ’44 vrij te krijgen.

- Archief KADOC Leuven